انزوای یک برند جهانی ۶ عامل اصلی سقوط فرش دستباف

شاپ کار: صادرات فرش دستباف ایرانی که زمانی میلیارد دلاری بود و بازارهای جهانی را تسخیر کرده بود، حالا به حدود 40 میلیون دلار در سال سقوط کرده است.

به گزارش شاپ کار به نقل از مهر، فرش دستباف ایرانی، میراثی چند هزار ساله و یکی از درخشان ترین نمادهای هنر، فرهنگ و هویت ملی ایران، امروز به صورت کم سابقه ای در سراشیبی سقوط قرار گرفته است. صادرات این هنر-صنعت اصیل که زمانی میلیارد دلاری بود و بازارهای جهانی را تسخیر کرده بود، حالا به حدود ۴۰ میلیون دلار در سال سقوط کرده است؛ عددی که نه تنها زنگ خطر را برای این صنعت به صدا درآورده بلکه نشانه ای از بی توجهی مفرط به یکی از مهم ترین ظرفیتهای اشتغال زا و ارزآور کشور است.

افول صادرات؛ از ۲ میلیارد دلار تا ۴۰ میلیون

در دهه ۱۳۷۰ و اوایل دهه ۱۳۸۰، صادرات فرش دستباف ایرانی سالانه به ۲ میلیارد دلار می رسید. آمریکا، آلمان، ایتالیا، ژاپن و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس مهم ترین مشتریان فرش ایرانی بودند. اما حال طبق آمار رسمی، صادرات فرش دستباف در سال ۱۴۰۳ به زحمت به ۴۱ میلیون دلار رسید. رقمی تأسف بار که حتی با تورم و کاهش ارزش پول ملی نیز قابل توجیه نیست.
بررسی های دقیق تر نشان داده است که در سال ۱۳۷۳ مجموع صادرات غیرنفتی کشور به ۴ میلیارد و ۸۲۴ میلیون دلار می رسید که ۴۴ درصد از این رقم، یعنی حدود ۲ میلیارد و ۱۱۲ میلیون دلار، تنها به فرش دستباف اختصاص داشت. این آمار به روشنی جایگاه استراتژیک و بی بدیل فرش ایرانی در اقتصاد غیرنفتی کشور را نشان می دهد؛ جایگاهی که به تدریج رنگ باخت و امروز اثری از آن عظمت باقی نمانده است.
اگرچه از سال ۱۳۷۴ به بعد، صادرات فرش نسبت به دوران طلایی خود افت نسبی پیدا کرد، اما هیچ وقت به زیر ۵۰۰ میلیون دلار نرسید از سال ۱۳۷۴ به بعد، صادرات فرش نسبت به دوران طلایی خود افت نسبی پیدا کرد، اما هیچ وقت به زیر ۵۰۰ میلیون دلار نرسید. در همان سال ها که صادرات غیرنفتی ایران بین ۵ تا ۷ میلیارد دلار نوسان داشت، فرش بازهم یکی از اقلام اصلی و راهبردی صادراتی محسوب می شد و ایران، با تاکید بر کیفیت و اصالت فرش های خود، همیشه صدرنشین بازار جهانی این کالا بود.
اما با شروع دهه ۱۳۹۰ و در پی اعمال تحریم های بین المللی مقابل ایران، روند افول فرش ایرانی شتاب بیشتری گرفت. در سال ۱۳۹۱، ارزش صادرات فرش دستباف به ۴۲۷ میلیون دلار رسید. این رقم تنها سه سال بعد، در سال ۱۳۹۴ به ۲۹۰ میلیون دلار کاهش پیدا کرد. با این وجود، این تازه شروع یک سقوط آزاد بود.
با خروج ایالات متحده از برجام در سال ۱۳۹۷ و قرار رفتن فرش ایرانی در اولین لیست تحریمی دونالد ترامپ، بازارهای کلیدی فرش ایران -به ویژه آمریکا- به صورت کامل مسدود شد. در نتیجه، صادرات این هنر-صنعت دیرینه به زیر ۱۰۰ میلیون دلار سقوط کرد. در سال ۱۳۹۸ تنها ۷۳ میلیون دلار فرش از ایران صادر شد؛ رقمی که برای صنعتی با چنین پیشینه و پتانسیلی، فاجعه آمیز بشمار می رود.
در ادامه، ترکیب تحریم های خارجی با ناکارآمدی ها و موانع داخلی، وضعیت را وخیم تر کرد. در سال ۱۴۰۱ صادرات فرش دستباف به ۵۰.۷ میلیون دلار محدود شد؛ یعنی کاهشی ۷۸ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۷ و نزدیک به ۹۸ درصد نسبت به سال ۱۳۷۳ (به قیمت های جاری).

۶ عامل اصلی افول یک برند جهانی

بر این اساس تحلیل وضعیت فعلی فرش دستباف، بدون بررسی علل آن ممکن نیست. کارشناسان صنعت فرش اعتقاد دارند که ۶ عامل اصلی سبب سقوط جایگاه فرش دستباف ایرانی در بازارهای جهانی شده است.
به اعتقاد کارشناسان، تحریم های اقتصادی و محدودیت های بانکی عامل نخست تضعیف جایگاه فرش است برای اینکه فرش ایرانی از اولین کالاهایی بود که بعد از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ تحت تحریم مستقیم قرار گرفت. ممنوعیت ورود فرش ایرانی به بازار آمریکا -که بزرگ ترین واردکننده این محصول بود- سهم بزرگی از بازار جهانی را از بین برد. در کنار آن، مشکلات تبادلات مالی و بانکی با کشورهای اروپایی و آسیایی نیز به کاهش شدید صادرات انجامید.
افزایش هزینه های تولید و کاهش صرفه اقتصادی بافندگی از دیگر عوامل تنزل صنعت فرش دستباف ایرانی است چونکه بررسی ها نشان داده است مواد اولیه (مانند پشم و ابریشم) گران شده اند، دستمزدها افزایش پیدا کرده و حمایت های دولتی نیز تقریبا به صفر رسیده است. در چنین شرایطی، خیلی از بافندگان سنتی دیگر توانی برای ادامه فعالیت ندارند. هزینه تولید یک تخته فرش به حدی افزایش پیدا کرده که دیگر فروش آن، بخصوص در داخل، توجیه اقتصادی ندارد.
عامل بعدی را باید بی توجهی ساختاری و ضعف سیاستگذاری عنوان کرد؛ متاسفانه در سالهای گذشته، برنامه جامع و مؤثری برای پشتیبانی از فرش دستباف در سطح ملی وجود نداشته است. سازمان توسعه تجارت، مرکز ملی فرش ایران و حتی وزارت صمت نتوانسته اند اقداماتی منسجم و ماندگار برای احیای جایگاه فرش ایرانی انجام دهند. صادرات بی برنامه، فقدان برندینگ جهانی، حضور کمرنگ در نمایشگاه های بین المللی و نبود بسته های حمایتی برای صادرات از مصادیق این ضعف مدیریتی هستند.
مشکلات در ارتباط با رفع تعهد ارزی نیز از دیگر عوامل تضعیف فرش دستباف بود برای اینکه ماهیت صادرات فرش با دیگر کالاهای صنعتی و تجاری متفاوت می باشد. فرش دستباف اغلب به شکل خرده فروشی و با حجم کم صادر می شود، و بازگشت ارز آن در چارچوب نقل وانتقال های رسمی بسیار دشوار است. این مورد سبب شده خیلی از صادرکنندگان خرد، که ستون فقرات صادرات فرش ایران بودند، از بازار کنار بروند و میدان برای رقبا از کشورهای رقیب مانند هند، پاکستان و افغانستان باز شود. البته هم اکنون در این مورد تسهیلاتی بوجود آمده و بر مبنای میزان ارزش مواد اولیه است.
فقدان نسل جدید بافندگان و مهاجرت نیروی ماهر نیز از دیگر عوامل افول صنعت فرش دستباف ایرانی است برای اینکه باید توجه داشت که فرشبافی یک هنر زمان بر، سخت و نیازمند مهارت بالاست. نسل جوان کمتر به این حرفه علاقه مند است و خیلی از استادکاران قدیمی، یا مهاجرت کرده اند یا خانه نشین شده اند. در بعضی مناطق سنتی مانند کردستان، خراسان، فارس و آذربایجان، تعداد کارگاه های فعال به کمتر از نصف دهه قبل رسیده است.
عامل بعدی نیز در ارتباط با ورود رقبای آسیایی با کپی از طرح های ایرانی می شود؛ هم اکنون کشورهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان و حتی نپال، با استفاده از نیروی کار ارزان و کپی برداری از طرح ها و نقشه های ایرانی، فرش هایی با ظاهر مشابه و قیمت پایین تر تولید کرده اند که بخشی از بازار سنتی فرش ایرانی را تصاحب کرده اند. نبود نظام مالکیت فکری و پیگیری حقوقی نیز سبب شده هیچ مانعی برای این تخلفات نباشد.

افول فرش ایرانی یک بحران فرهنگی و اجتماعی است

نکته قابل توجه آنکه افول فرش ایرانی تنها یک بحران اقتصادی نیست؛ بلکه یک بحران فرهنگی و اجتماعی هم به حساب می آید برای اینکه کاهش اشتغال زایی را به دنبال دارد؛ این صنعت پیشتر بیشتر از یک میلیون نفر را به صورت مستقیم و غیرمستقیم مشغول کرده بود. حال این عدد به کمتر از ۲۵۰ هزار نفر رسیده و آن هم با درآمد پایین و ناامنی شغلی.
همچنین در پی این افول، مهاجرت روستاییان تشدید شده است؛ در خیلی از مناطق روستایی، فرش تنها منبع درآمد خانوار بود. حال با توقف این منبع، موج جدیدی از مهاجرت به شهرها و حاشیه نشینی شکل گرفته است.
نکته قابل توجه آنکه با تضعیف جایگاه فرش دستباف ایرانی، هویت فرهنگی نیز در معرض خطر قرار دارد برای اینکه فرش ایرانی نه تنها یک کالا بلکه زبان گویای فرهنگ، هنر و تاریخ این سرزمین است. با خاموش شدن دارهای قالی، بخشی از این هویت نیز به فراموشی سپرده می شود.
به گزارش شاپ کار به نقل از مهر، بااینکه وضعیت فعلی ناامیدکننده است، اما این صنعت هنوز قابلیت احیا دارد؛ بخصوص اگر اراده سیاسی و اقتصادی لازم وجود داشته باشد.

چه باید کرد؟

رفع موانع صادراتی از راه دیپلماسی فعال تجاری، اختصاص تسهیلات کم بهره و یارانه برای کارگاه های کوچک، برندسازی جهانی فرش ایرانی با استفاده از ابزارهای دیجیتال، حل مشکلات در ارتباط با تعهدات صادراتی و حضور جدی در نمایشگاه های بین المللی و بازارهای هدف همچون راهکارهای بهبود شرایط فعلی فرش دستباف است.
همچنین ایجاد نظام آموزش حرفه ای و جذب نسل جدید بافندگان و مبارزه با قاچاق و تقلب با نظارت دقیق بر نشان های اصالت از دیگر راهکارهایی است که مورد تأکید کارشناسان قرار گرفته است.


منبع: shopcar.ir